TOP 15 tłumaczek na Dzień Kobiet 2022

8 marca to Międzynarodowy Dzień Kobiet. Z tej okazji postanowiliśmy przypomnieć o tych, które często są na drugim planie lub w ogóle są pomijane czy wręcz zapomniane. Mowa o tłumaczkach. Maria Skibniewska stworzyła dziś „kanoniczny” przekład „Władcy Pierścieni”. Elżbieta Gałązka-Salamon wykonała kultowe tłumaczenie „Pulp Fiction”. Dzięki umiejętnościom Sacagawei wyprawa Lewisa i Clarka na Zachód Ameryki w sposób pokojowy pokonała terytorium zamieszkane przez ponad pięćdziesiąt plemion. Aphra Behn miała szalenie ekscytujące życie – była nie tylko tłumaczką i pisarką, ale i szpiegiem Karola II!

8 marca – święto wszystkich kobiet

Wiedzieliście, że pierwszy w historii Dzień Kobiet obchodzono w lutym, a dokładniej 28 lutego 1909 roku? Święto ustanowiła Socjalistyczna Partia Ameryki. W tamtym czasie podkreślano, że ma ono upamiętniać strajki kobiet w Nowym Jorku z 1857 roku. Zapewne była to opowieść stworzona po to, aby odsunąć skojarzenia z socjalistycznymi korzeniami tej uroczystości. Pierwszy Międzynarodowy Dzień Kobiet odbył się w marcu 1911 roku. Dziś celebruje się go nie tylko w Polsce, ale też między innymi w: np. Armenii, Brazylii, Czarnogórze czy we Włoszech. Należy podkreślić, że za pierwowzór współcześnie nam znanego Dnia Kobiet uważa się tak zwane Matronalia, rzymskie święto obchodzone przez mężatki 1 marca.

15 kobiet, 15 tłumaczek, 15 historii, które warto poznać

Przedstawiamy listę tłumaczek, których nazwiska są znane nie tylko w branży, ale i poza nią. Nie jest to ranking – uważamy że ten w każdej formie byłyby wadliwy. Trudno porównać Sacagawei, Constance Garnett i Barbarę Sanguszkową. Każde tego rodzaju zestawienie byłoby w jakiś sposób niesprawiedliwe. Postanowiliśmy więc zaprezentować sylwetki piętnastu kobiet, które pochodzą z różnych krajów świata. Sporo miejsca poświęciliśmy Polkom, aby w ten sposób uhonorować pracę naszych rodaczek. Kolejność przedstawionych nazwisk jest losowa.

1. Sacagawea

Miejsce urodzenia: Stany Zjednoczone
Lata życia: około 1784 lub 1788 do około 1812 lub 1884

Jeżeli oglądaliście komedię fantastyczną „Noc muzeów” z 2006 roku w reżyserii Shawna Levy’ego, to na pewno słyszeliście o Sacagawei. Postać tej sławnej indiańskiej przewodniczki i tłumaczki współcześnie przeniknęła do kultury masowej.

Kim była Sacagawea?

Jest to postać owiana tajemnicą. Znana także jako Sacajawea, „Kobieta Ptak”, Boinaiv, „Grass Maiden” czy Janey. Przyszła na świat około 1784 lub 1788 roku jako córka wodza plemienia Szoszonów. W wieku dziesięciu lat została uprowadzona przez Indian Hidatsa. Nie ma wątpliwości co do tego, że była żoną francuskiego handlarza i trapera o nazwisku Toussaint Charbonneau, który podobno miał ją wygrać w kości.

W historii zapisała się jako kobieta, dzięki której umiejętnościom i wiedzy ekspedycja Lewisa i Clarka (pierwsza amerykańska lądowa wyprawa na Zachód Ameryki) w sposób pokojowy pokonała ziemie zamieszkiwane przez ponad pięćdziesiąt plemion. W wielu źródłach podkreśla się, że była nieoceniona jako przewodniczka i tłumaczka. Miała nieprzeciętne zdolności negocjacji z Indianami. Posiadała także rozległą wiedzę na temat roślin, co było pomocne przy wyborze gatunków, które nadawały się do jedzenia.

Podobizna Sacagawei znajduje się na monecie jednodolarowej, która wybijana jest w USA od 2000 roku. W stanie Waszyngton znajduje się pomnik „Kobiety Ptaka”.

2. Aphra Behn

Miejsce urodzenia: Wielka Brytania
Lata życia: 1640-1689

Oto postać, wobec której nie sposób przejść obojętnie. Biografia Behn jest tak ekscytująca i intensywna, że zdarzeniami z jej życia można by obdzielić kilka osób.

Była angielską pisarką, poetką i autorką dramatów. Należy podkreślić, że jest jedną z pierwszych wpływowych literatek pochodzących z Anglii i jedną z pierwszych w historii kobiet, które zarabiały na życie z pisania. Sama Virginia Woolf podkreślała, że to właśnie Aphra Behn była tą, która przysłużyła się kobietom w zdobywaniu prawa do wyrażania własnych poglądów.

Prawdopodobnie jej ojciec był fryzjerem, a mąż kupcem niemieckim lub holenderskim. Po śmierci małżonka miała zostać szpiegiem samego Karola II. Niestety król nie był skłonny szybko zapłacić za misje wywiadowcze. Tak Aphra Behn popadła w długi i trafiła do więzienia, skąd udało się jej wyjść, ale sprawa ta do dziś dnia owiana jest tajemnicą.

Po opuszczeniu więziennych murów postanowiła, że będzie niezależną osobą. Wróciła do pisania. Najbardziej znana jest z powieści „Oroonoko, czyli królewski niewolnik”. Z jej dorobku translatorskiego można wymienić przekład z języka francuskiego książki pt. „A Discovery of New Worlds” Fontenelle’a.

3. Maria Skibniewska

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1904-1984

„Trzy Pierścienie dla królów elfów pod otwartym niebem,
Siedem dla władców krasnali w ich kamiennych pałacach,
Dziewięć dla śmiertelników, ludzi śmierci podległych,
Jeden dla Władcy Ciemności na czarnym tronie
W krainie Mordor, gdzie zaległy cienie,
Jeden, by wszystkimi rządzić, jeden, by wszystkie odnaleźć,
Jeden, by wszystkie zgromadzić i w ciemności związać
W krainie Mordor, gdzie zaległy cienie”.

To przekład wiersza z „Władcy Pierścieni” w tłumaczeniu Marii Skibniewskiej, którą doskonale znają fanki i fani J.R.R. Tolkiena w Polsce. Choć nie jest to jedyny przekład „Lord of the Rings”, to często można usłyszeć, że jest on tym „kanonicznym”. Tłumaczka wprowadziła do języka polskiego słowo „krasnolud” czy odmianę „elfowie” zamiast „elfy”.

Warto podkreślić, że Skibniewska konsultowała się z samym Tolkienem – potwierdza to korespondencja z 1959 roku.

W 1996 roku ukazała się nowa wersja jej tłumaczenia z redakcją Marka Gumkowskiego – dziś najbardziej powszechna i doceniana przez fanki i fanów Śródziemia.

To właśnie na pracy Marii Skibniewskiej opierały się osoby tworzące polską wersję językową filmu „Władca Pierścieni” Petera Jacksona.

Spuścizna tłumaczki to nie tylko Tolkien. Przełożyła łącznie ponad 100 utworów. Tłumaczyła literaturę piękną angielską, amerykańską, australijską i kanadyjską. Przekładała także powieści nigeryjskie czy kenijskie, pracowała na ich angielskiej wersji. Zajmowała się również literaturą francuską. W jej dorobku znalazły się takie nazwiska jak np. Henry James, Jean Genet,  John Updike czy Chinua Achebe.

4. Constance Garnett

Miejsce urodzenia: Wielka Brytania
Lata życia: 1861-1946

Garnett zajmowała się XIX-wieczną literaturą rosyjską. W historii zapisała się jako pierwsza tłumaczka, która przełożyła na angielski dzieła Antona Czechowa i Fiodora Dostojewskiego. Tłumaczyła również Turgieniewa, Gogola oraz utwory Tołstoja. Nie da się zaprzeczyć, że jej wkład w tłumaczenie literatury rosyjskiej na angielski był znaczący – czytelniczkom i czytelnikom anglojęzycznym dała dostęp do 71 różnych utworów.

Pracę Garnett doceniali tacy pisarza jak np. Joseph Conrad czy D.H. Lawrence. Ernest Hemingway wyrażał swój podziw dla jej przekładów dzieł Fiodora Dostojewskiego. Podobno miał powiedzieć przyjacielowi, że dopóki nie dostał powieści „Wojna i pokój” w tłumaczeniu Garnett, nie był w stanie przebrnąć przez tekst Tołstoja.

Tłumaczka miała i krytyków, a jednym z największych był Vladimir Nabokov, który wytykał jej np. to, że pomijała słowa, których nie rozumiała. Określał wręcz jej przekłady takimi słowami jak „suche” czy „płaskie”.

Warto tu jeszcze przywołać głos Iosifa Brodskiego, który uważał, że w tłumaczeniach Garnett ginie charakterystyczny głos autora. Podkreślał, iż właśnie z tego powodu anglojęzycznemu czytelnikowi ciężko odróżnić Tołstoja od Dostojewskiego. Mówił wręcz, że nikt tak naprawdę nie czyta prozy żadnego z przełożonych przez nią pisarzy, ale czyta Constance Garnett.

5. Mary Louise Booth

Miejsce urodzenia: Stany Zjednoczone
Lata życia: 1831-1889

Wiele osób na pewno kojarzy ją jako pierwszą redaktorkę naczelną magazynu „Harper’s Bazaar”, która przez około szesnaście lat wpływała na pokolenie Amerykanów. Prawdopodobnie w tamtym czasie miała najwyższą pensję jaka była wypłacana kobiecie w Stanach Zjednoczonych!

Amerykanka była także pisarką i tłumaczką. Szczególnie zasłynęła tym, że w 1861 roku w niecały tydzień przetłumaczyła „Uprising of a Great People” Gasparina. Podobno pracowała po dwadzieścia godzin każdego dnia, aby możliwie najszybciej ukończyć przekład. Jej pracę docenił sam prezydent Abraham Lincoln – wysłał jej list z podziękowaniami.

6. Irena Tuwim

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1898-1987

– Puchatku?
– Tak Prosiaczku?
– Nic, tylko chciałem się upewnić, że jesteś.

Tłumaczenie „Kubusia Puchatka” wykonane przez Irenę Tuwim jest dziś zapewne najbardziej znanym przekładem utworu A.A. Milne’a. Kto z nas nie kojarzy Prosiaczka, Królika czy Kłapouchego.

Irena Tuwim była zwolenniczką swobody doboru strategii tłumaczeniowej przez tłumacza. Uważała, że przekłady dla dzieci powinny być jasne i konkretne. W przypadku „Kubusia  Puchatka” wybrała udomowienie. Charakterystyczne było spolszczenie przez nią imion postaci i stworzenie wielu zwrotów, które na stałe weszły do polskiej frazeologii, np. „małe conieco”.

Jako ciekawostkę warto dodać, że sam Stanisław Lem uważał jej tłumaczenie „Kubusia Puchatka” za lepsze od wersji oryginalnej. Praca Tuwim stała się tak sławna, że w Londynie określano ją mianem „The Pooh Lady” („Pani Puchatek”).

7. Anne Dacier

Miejsce urodzenia: Francja
Lata życia: 1645-1720

Nazywana również Madame Dacier. Była tłumaczką literatury klasycznej znaną w całej Europie. Wykorzystując swoje nieprzeciętne zdolności posługiwania się łaciną i greką, postanowiła zająć się literaturą grecką. Niektórzy mówią wprost: to ona wprowadziła Homera do XVI-wiecznej Francji.

Przetłumaczyła między innymi „Iliadę” i „Odyseję”. Wzięła na warsztat dzieła Plauta, Terencjusza i Safony, a także Anakreonta czy Horacego.
Za sprawą jej przekładów we Francji i Anglii rozszalał się spór o wyższości klasyków nad autorami współczesnymi. Sama Dacier podkreślała doskonałość literatury Greków i Rzymian.

8. Larissa Volokhonsky

Miejsce urodzenia: Rosja
Lata życia: 1945 – nadal

Larissa Volokhonsky znana jest z pracy w duecie z Richardem Pevearem – zasłynęli ze wspólnych tłumaczeń klasyków literatury rosyjskiej na język angielski. Małżonkowie byli nagradzani m.in. za przekład „Anny Kareniny” czy „Braci Karamazow”.

Interesujące jest to, w jaki sposób Volokhonsky współpracowała z Pevearem. Najpierw do pracy przystępowała Larissa. To ona przygotowywała pierwszą angielską wersję tekstu – możliwie najdokładniejszą i wierną oryginałowi. Tłumaczka nie szczędziła tu przypisów, komentarzy i co ważne, kładła nacisk na rosyjską składnię i stylistykę danego twórcy. Następnie Pevear pracował na przekładzie, który stworzyła jego żona. Dopracowywał tekst na każdym poziomie, tak aby był on czytelny dla osoby anglojęzycznej. Co ciekawe, dopiero w kolejnej fazie Volokhnosky i Pevear pracowali wspólnie, wcześniej każde tłumaczyło osobno. Przeglądali tłumaczenie, Larissa zadawała pytania, zwracali uwagę na szczegóły i dokonywali ostatecznych poprawek.

Samodzielnie na język rosyjski Volokhonsky przetłumaczyła „For the Life of the World” A. Dmitrievicha Schmemanna czy „Introduction to Patristic Theology” Johna Meyendorffa.

9. Zofia Chądzyńska

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1912-2003

„Najwspanialsze wyczyny tracą swój blask, jeżeli się ich nie przełoży na słowa”. To fragment „Księgi Piasku” J.L. Borgesa, argentyńskiego pisarza, poety i eseisty. Przekład wykonała Zofia Chądzyńska, pisarka i tłumaczka, która zajmowała się popularyzowaniem literatury iberoamerykańskiej.

Pracowała między innymi z tekstami wspomnianego już Jorge Luisa Borgesa czy Julio Cortázara.

Chądzyńska tworzyła również własne utwory. Zadebiutowała w 1959 roku książką „Ślepi bez lasek”, która niemal w tym samym czasie została wydana w Polsce i we Francji (1960). Była także autorką „Wakacji z Zygą” czy „Dorosnąć”.

Niektórych może zaciekawić to, że na podstawie napisanej przez nią powieści pt. „Wstęga pawilonu” nakręcono film fabularny pt. „Słońce w gałęziach” (1986, premiera rok później), którego reżyserką była Ludmiła Niedbalska.

10. Zenobia Camprubí Aymar

Miejsce urodzenia: Hiszpania
Lata życia: 1887-1956

Była pisarką, poetką i tłumaczką. Znana jest z przekładu dzieł Rabindranatha Tagore’a, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (pierwszy Nobel literacki dla Hindusa), autora „Żebraczki”, „Złotej łodzi”, „Przemijania” czy „Nocy zniszczenia”.

Współcześnie uważana za jedną z pionierek hiszpańskiego feminizmu. Na wyróżnienie zasługują szczególnie jej działania na rzecz dzieci, które padły ofiarą hiszpańskiej wojny domowej czy szerzenie języka i kultury hiszpańskiej w Stanach Zjednoczonych.

11. Malintzin

Miejsce urodzenia: Meksyk
Lata życia: około 1496, 1500 lub 1505 do 1529 lub 1551

Nazywana Malinali (Malinalli), La Malinche, Doña Marina. Niektórzy mówią o niej jako o pierwszej tłumaczce w historii.

Była związana z hiszpańskim konkwistadorem Ferdynandem Cortezem, któremu miała zostać „podarowana w podarku” przez wodza z Meksyku.

Znała nahuatl (posługiwano się nim w imperium Azteków) oraz język Majów. Z czasem nauczyła się hiszpańskiego, co wykorzystał Cortez – od tej chwili nie potrzebował już nikogo do pośrednictwa w kontakcie (zrezygnował z tłumacza nazwiskiem Aguliar).

Wielu mieszkańców Meksyku uważa ją za symbol zdrady – widzi się w niej kobietę, która wybrała kochanka (Corteza) zamiast swój naród. Eksperci podkreślają, że dzięki jej obecności w negocjacjach ograniczono krwawe starcie oraz to, że ówczesny zwyczaj nakazywał, aby była wierna swojemu panu.

12. Bogusława Sochańska

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1955 – nadal

To właśnie dzięki niej mieliśmy pierwsze tłumaczenie wszystkich baśni i opowieści Hansa Christiana Andersena. Warto podkreślić, że są to przekłady bezpośrednio z języka duńskiego.

Nie można zapomnieć, że Sochańska jest laureatką prestiżowej Nagrody imienia H.Ch. Andersena (2007 rok) i Duńskiej Nagrody dla Tłumacza Literackiego 2014 za całokształt pracy.

13. Zofia Ernstowa

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1918-1994

Ernstowa zajmowała się językiem włoskim. Jej spuścizną jest ponad 50 przekładów największych klasyków włoskich (np. Alberto Moravia, Cesare Pavese).

„Jeśli chcemy, by wszystko pozostało tak jak jest, wszystko musi się zmienić” – to właśnie w jej przekładzie znamy jedno z najczęściej cytowanych zdań z powieści „Lampart”, której autorem jest Giuseppe Tomasi di Lampedusa.

W 2016 roku uhonorowana za wybitne osiągnięcia translatorskie Nagrodą Literacką im. Leopolda Staffa – wyróżnienie przyznano w kategorii „in memoriam”.

14. Barbara Sanguszkowa

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1718-1791

Tworzyła jako Dama, Pewna dama polska czy Pewna zacna weteranka. Była poetką, tłumaczką, moralistką oraz filantropką.

Przetłumaczyła modlitewnik francuskiej karmelitanki F.L. de La Vallière i zbiór rozmyślań kardynała Giovanniego C. Bony. Przełożyła także książkę medyczną Curtiusa „Opis chorób prędkiego ratunku potrzebujących…” i romans listowny Ph. L. Gérarda zatytułowany „Hrabia de Valemont, czyli obłąd rozumu. Listy zebrane i wydane przez M. … Wytłumaczone z francuskiego na ojczysty język przez pewną zacną weterankę”.

15. Aniela Zagórska

Miejsce urodzenia: Polska
Lata życia: 1881-1943

Aniela Zagórska za namową samego Josepha Conrada (Józefa Teodora Konrada Korzeniowskiego) przetłumaczyła większość jego powieści. Jako ciekawostkę dodajmy, że tłumaczka była spokrewniona ze sławnym pisarzem.

Sam Conrad miał jej doradzać w kwestii doboru odpowiedniej strategii tłumaczeniowej. Z dostępnych źródeł wiadomo, że sugerował krewnej, aby kierowała się bardziej temperamentem niż sumieniem. Podkreślał, że dla niego przekład to sztuka wyboru, a każdy wybór przekłada się na interpretację.

Za przekład „Zwycięstwa” uhonorowano ją nagrodą polskiego PEN Clubu.

Wszystkiego najlepszego!

Dzięki pracy wymienionych wcześniej tłumaczek oraz wielu innych, których nazwiska dziś nie padły, możemy usłyszeć głosy pisarek i pisarzy, poetek i poetów oraz wielu innych twórców z całego świata. Oczywiście pamiętajmy o panach, ale dziś święto pań i to ich czas.

Wszystkiego najlepszego wszystkim tłumaczkom życzy zespół (damsko-męski) biura SUPERTŁUMACZ®!