Na czym polega tłumaczenie literackie?

13 kwietnia 2021

Marzy Ci się przełożenie dzieł Tolkiena, a może Dostojewskiego lub Woolf? Chcesz współpracować z wielkimi pisarkami i pisarzami? Wszystko przed Tobą – świat należy do tych ludzi, którzy mają odwagę zmienić marzenia na konkretne cele i działania. Miej jednak na uwadze, że tłumaczenia literackie wymagają innych umiejętności niż chociażby przekład prawniczy czy techniczny. Kluczowa jest tu wrażliwość tłumacza – osoby, która sprawia, że czytelnik ma możliwość poznać twórców tworzących w językach obcych. Należy zadbać o wiedzę – istnieje nikłe prawdopodobieństwo, że bez znajomości kultury chińskiej uda Ci się stworzyć wartościowe tłumaczenie np. powieści zatytułowanej „Kwiaty śliwy w złotym dzbanie”. Dowiedzmy się, na czym polega tłumaczenie literackie.

Na skróty ukryj

1 Czym jest tłumaczenie literackie?

2 Czy tłumaczenie literackie to jeszcze rzemiosło, już sztuka?

3 Tłumaczenie literackie a praca tłumacza

4 Na czym skupiają się tłumaczenia literackie?

Czym jest tłumaczenie literackie?

Tłumaczenie literackie jak sama nazwa wskazuje dotyczy dzieł literackich, prozy i poezji. Przez samych tłumaczy, pisarzy, poetów i czytelników postrzegane jest bardziej jako sztuka niż rzemiosło. To właśnie do fachowców zajmujących się tym sektorem najczęściej kieruje się określenie „drugi autor”. Kluczowym wyzwaniem jest tutaj zachowanie równowagi pomiędzy wiernością oryginałowi a potrzebą stworzenia czegoś wyjątkowego i charakterystycznego, co wywoła te same uczucia i reakcje jak oryginał w języku docelowym. Nie jest to jednak zadanie łatwe. Wymaga czasem odważnych decyzji, a do potrzeba tu również lekkiego pióra.

Nikołaj Gogol był zdania, że „tłumaczenie powinno przypominać szybę, całkowicie przezroczystą, tak aby czytelnik nie zauważył jej istnienia”. Z kolei Kurt Vonnegut Jr. podkreślał: „od tłumacza wymagam tylko jednego, musi być lepszym pisarzem niż ja, i to przynajmniej w dwóch językach, w tym w moim”.

Wśród najwybitniejszych tłumaczy literackich znajduje się wiele pisarek i pisarzy, a także poetek i poetów. Niektórzy są wręcz zdania, że przekład literacki wymaga, aby tłumaczem był człowiek pióra. Z grona współczesnych autorek i autorów, dobrym przykładem pisarza i tłumacza jest Haruki Murakami – z języka angielskiego przełożył utwory takich pisarzy, jak na przykład: Francis Scott Fitzgerald, John Irving czy Truman Capote.

Italo Calvino podkreśla wręcz, że „bez tłumaczenia ograniczyłbym się do granic mojego kraju. Tłumacz jest moim najważniejszym sprzymierzeńcem. Wprowadza mnie w świat”. Te słowa świetnie pokazują esencję tłumaczeń literackich jako czegoś w rodzaju pomostu między językami, kulturami i krajami i oczywiście ludźmi.

Czytaj również:

Czy tłumaczenie literackie to jeszcze rzemiosło, już sztuka?

Już Hieronim ze Strydonu podkreślał, że „niełatwo jest cudze pisma przekładać tak, by miejsca, które w języku obcym dobrze wyrażono, zachowały tę samą ozdobność w tłumaczeniu, ponieważ każdy język ma różne właściwości swoich wyrazów”. Ignacy Krasicki dawno temu zauważył już: „… przeświadczyć się o tym należy, jako tłumaczenie, lubo się zdaje mniej ważną być rzeczą, w istocie jednak jest kunsztem i szacownym, i wielce trudnym, a zatem nie jest pospolitych umysłów pracą…”. Z kolei Andrzej Sapkowski powiedział: „sztukę translatorską ma za Sztukę przez duże S”.

Przekład literacki to o wiele więcej niż tłumaczenie słów z jednego języka na drugi. Trzeba tu umiejętności „patrzenia” i czytania między słowami. Literatura piękna wymaga również wrażliwości, której nie da się nabyć w drodze edukacji. Znajomość języka obcego czy rozumienie tego, co się czyta, nie jest tutaj równoznaczne z tym, że ktoś będzie dobrym tłumaczem literatury. A gdy weźmiemy jeszcze pod uwagę cały kontekst kulturowy, wyrafinowane słownictwo, nagromadzenie emocji i uczuć, atmosferę opowieści czy odtworzenie postaci okazuje się, że jest to bardziej sztuka niż rzemiosło. Choć nie da się ukryć, że wśród tłumaczek i tłumaczy wykonujących przekłady powszechnie oceniane za klasę samą w sobie, można zauważyć, że w parze z talentem idzie tu zawsze ogromna wiedza i umiejętności techniczne.

Tłumaczenie literackie a praca tłumacza

Przekład literacki wymaga talentu, pasji oraz wiedzy. Skupmy się teraz na umiejętnościach i cechach, jakie trzeba mieć, aby pewnego dnia móc wykonać tłumaczenie książki, tekstu literackiego czy poezji. Przede wszystkim polszczyzna nie powinna mieć przed Tobą żadnych tajemnic. Poznaj język polski także od strony historii literatury, aby poobcować z różnymi stylami. Zadbaj o poziom języka obcego, aby Twój przekład odznaczał się wysokim poziomem językowym. Powinieneś też znać kulturę kraju, którego dotyczy przekład – jeżeli nie będziesz rozumiał czy nie wychwycisz we właściwy sposób kontekstu w materiale źródłowym, nie będziesz w stanie przygotować wysokiej jakości tłumaczenia. Anthony Burgess zauważył kiedyś, że „„tłumaczenie to nie tylko kwestia słów: jest to kwestia uczynienia zrozumiałej całej kultury”.

Czego jeszcze wymagają tłumaczenia literackie? Oto wskazówki dla przyszłych tłumaczy literatury pięknej i popularnej.

Lekkiego pióra. Na pewno przyda się tu talent literacki! José Ortega y Gasset podkreślał, że „tłumaczenie nie jest kopią, lecz aktem twórczym”.
Obeznania z gatunkami i środkami literackimi.
Krytycznego spojrzenia na tekst. Tłumacz powinien widzieć mocne i słabe strony utworu, z którym pracuje.
Umiejętności redaktorskich, które stoją na straży poprawności językowej, gramatycznej i stylistycznej.
Umiejętności i chęci do wyszukiwania potrzebnych informacji.
Należy mieć szacunek do autora i jego tekstu.
Tłumacz literatury polskiej czy literatury angielskiej powinien być gotowy do ciągłego uczenia się.
Rzetelność i solidność to coś cenionego w branży – nikt nie chce współpracować z kimś, na kim nie można polegać.
Należy podkreślić również to, że tłumaczenia literackie wymagają oczytania. Gayatri Chakravorty Spivak powiedział nawet, że „przekład jest najintymniejszym aktem czytania”.
Trzeba być tu wytrwałym i nie poddawać się przy pierwszej trudności, jaka pojawi się w tekście.
Dobrze mieć coś w sobie z detektywa – tłumacz literacki bardzo często musi szukać rozwiązań sytuacji bez wyjścia czy dokopywać się do niemal niemożliwych do zdobycia informacji.
Ważna jest także samodyscyplina, bo jak to zauważył Friedrich von Gentz: „ile trudności i nieporozumień można by uniknąć, ile czasu oszczędzić, oddając sprawy w zaufane ręce tłumacza”.

Na czym skupiają się tłumaczenia literackie?

Ryszard Kapuściński powiedział kiedyś, że „przekładając tekst, otwieramy innym nowy świat, tłumaczymy go, a tłumacząc – przybliżamy, pozwalamy w nim przebywać, uczynić go cząstką naszego osobistego doświadczenia”. Na pewno każda autorka i każdy autor życzyłby sobie współpracować z kimś, kto stałby się najlepszym „ambasadorem” jej lub jego utworu.

Projekt translatorski dotyczący przekładu literackiego może postawić sobie różne cele. Kiedy jeden tłumacz postanawia skupić się na jak najwierniejszym oddaniu tekstu źródłowego, drugi tłumacz na pierwszym miejscu stawia doznania estetycznego czytelnika i wybierze bardziej wolny przekład. Czasem fachowiec chce po prostu przybliżyć polskiemu czy np. angielskiemu czytelnikowi obcojęzyczną powieść – najważniejsze jest tu zasygnalizowanie, że taka pisarka czy taki pisarz, istnieje.

Podstawowe zadanie tłumaczy literackich to wykonanie przekładu, który będzie zrozumiały dla czytelnika docelowego. Czasem tłumaczenie jest prawdziwym dziełem sztuki docenionym przez samego autora. Dobrym tego przykładem jest chociażby „One hundred Years of Solitude”, przekład, który wykonał Gregory Rabassa. Mówi się, że sam García Márquez miał skontaktować się z tłumaczem i poprosić go o wykonanie tłumaczenia. Mało tego, efekt końcowy ocenił jako coś, co mu się podoba lepiej od oryginału! Pochwała pisarza tego kalibru to coś wielkiego! Przykładem świetnej pracy tłumacza literackiego jest także przekład Andrzeja Polkowskiego serii o Harrym Potterze. Nie da się ukryć, że wprost genialnie i po mistrzowsku przełożył nazwy własne, gry słów czy niuanse. Większość z nas przeczytała i zna historię o małym czarodzieju, ale to dzięki niesamowitemu tłumaczeniu tak bardzo ujął czytelników.