Tłumaczenia w świetle prawa autorskiego – co warto wiedzieć?

Chcesz przetłumaczyć powieść, tomik poezji lub publikację naukową lub dokument urzędowy i zastanawiasz się nad kwestią praw autorskich? Jesteś we właściwym miejscu! To bardzo dobrze, że postanowiłeś zgłębić temat – należy mieć szacunek do autora tekstu pierwotnego. Dobrze mieć mieć rozeznanie, kiedy dana treść podlega ochronie, a kiedy prawa do niej wygasły. Oczywiście podstawowym dokumentem w tej sprawie jest ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych – zajrzyj do jej tekstu, aby zaczerpnąć informacji z tego kluczowego dla sprawy źródła. Dziś m.in. podpowiemy Ci, kto i na jakich zasadach może wykonać tłumaczenia czy co zrobić, kiedy nie wiadomo, komu przysługują prawa autorskie do tłumaczenia danego utworu.

Co mówi ustawa o prawie autorskim w odniesieniu do tłumaczeń?

Tłumaczenie jest utworem zależnym w stosunku do oryginału – to podstawowa sprawa, której należy być świadomym „wchodząc” w temat tłumaczenia a prawa autorskie. Należy respektować prawa autora oryginału, ale i wiedzieć, co na ten temat mówi ustawodawca. Najlepiej sięgnąć do podstawowego źródła – jest nim ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która odnosi się także do przekładu oryginału. Co w tej kwestii mówią przepisy?

• Art. 2.1 mówi, że „opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego”.
• Art. 2.2. informuje z kolei o tym, iż „rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. W przypadku baz danych spełniających cechy utworu zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania”.
• A czy twórca ma prawo cofnąć zezwolenie na tłumaczenie? O tym jest art. 2.3 „twórca utworu pierwotnego może cofnąć zezwolenie, jeżeli w ciągu pięciu lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione. Wypłacone twórcy wynagrodzenie nie podlega zwrotowi”.
• Art. 2.4: „za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem”.
• Art. 2.5 mówi zaś o tym, że „na egzemplarzach opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego”.

Art. 3 podkreśla, że przedmiotem prawa autorskiego są również spełniające wymogi zbiory, antologie, wybory, bazy danych, nawet jeśli „zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów”.

Przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stosuje się w 4 sytuacjach. Pierwsza: twórca lub współautor jest obywatelem polskim. Druga: twórca to obywatel UE czy państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Trzecia: dany utwór opublikowany jest po raz pierwszy w Polsce lub w Polsce i za granicą. Czwarta: utwór opublikowano po raz pierwszy w języku polskim. Piąta: utwór jest chroniony na podstawie umów międzynarodowych i w zakresie, jaki wynika z danych umów.

Dobrze, abyś zdawał sobie sprawę z tego, że na wykonanie tłumaczenia do szuflady i dla siebie nie musisz mieć zgody kogokolwiek. Nikt nie będzie nikogo ścigał za to, że hobbystycznie czy na swoje potrzeby przekładasz dzieła. Sytuacja zmienia się jednak, kiedy chcesz wykorzystać tłumaczenia tekstu pierwotnego – wówczas należy dostosować się do przepisów prawa autorskiego. Kiedy więc chcesz stworzyć, odtworzyć czy zwielokrotniać trzeba pozyskać prawa do tłumaczenia – w innym przypadku podjęte działania będą po prostu nielegalne.

Czytaj również:

• Zawód tłumacza zniknie tak samo jak kiedyś wyginęły dinozaury?
• Ze skrajności w skrajność, czyli złoty środek w pracy tłumacza
• Znaczenie pragmatyczne a proces przekładu
• Znaki specjalne po angielsku

Co nie stanowi przedmiotu prawa autorskiego

A co stanowi przedmiot prawa autorskiego? Wszystkie informacje na ten temat można znaleźć w rozdziale 1 ustawy o prawie autorskim. W art. 1.1. czytamy: „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”. Należy podkreślić, że w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

• literackie, publicystyczne, naukowe, a także kartograficzne oraz programy komputerowe – czyli utwory wyrażone słowem, ale i symbolami matematycznymi czy znakami graficznymi,
• plastyczne,
• fotograficzne,
• lutnicze,
• wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, a także architektoniczno-urbanistyczne oraz urbanistyczne,
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
• audiowizualne (w tym utwory filmowe).

Co zrobić kiedy nie wiemy, komu przysługują prawa autorskie do tłumaczonego utworu?

Ochroną może być objęty tylko sposób wyrażenia – nie dotyczy to ochrony odkrycia, idei, procedur, metod, zasad działania czy koncepcji matematycznych – mówi o tym 1 rozdział w punkcie 2 ustawy o prawie autorskim. Co więcej, każdy utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, nawet jeśli jest nadal nieukończony. Pamiętajmy też, że twórca jest chroniony bez spełnienia jakichkolwiek wymogów formalnych.

Warto wiedzieć także, co nie jest przedmiotem prawa autorskiego. Są to: akty normatywne i/lub ich urzędowe projekty, a także urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole oraz opublikowane opisy patentowe lub ochronne i proste informacje prasowe. Tu sytuacja jest więc prosta, niezależnie od tego, kto stoi za przygotowaniem oryginalnych treści, nie trzeba się martwić o zgodę autora oryginału.

A co zrobić, kiedy nie wiemy, komu przysługują prawa autorskie do tłumaczenia utworu? Przede wszystkim dobrze wiedzieć, że są dwie sytuacje, kiedy zgoda twórcy nie jest Ci potrzebna. O jakich sytuacjach tu mowa? Wygasły autorskie prawa majątkowe do interesującego Cię utworu oraz w przypadku utworów, które są nieobjęte prawem autorskim. Warto więc tu zgłębić temat autorskich praw majątkowych oraz majątkowe prawa autorskie. Zaś autorskie prawa do tłumaczonego utworu przysługują tłumaczowi, który wykona przekład – tłumaczenie od chwili powstania jest oddzielnym przedmiotem prawa autorskiego.