W świecie problemów tłumacza

Każdy zawód ma swoje blaski i cienie. Podobnie rzecz ma się w przypadku tłumacza. Praca ta daje wiele radości i przyjemności, w pewnym sensie jest sztuką, a także niesie ze sobą poczucie, że pomaga się innym w różnych ważnych sprawach – od tych najbardziej codziennych, przez te czysto handlowe, aż po urzeczywistnianie wielkich marzeń. Oczywiście w trakcie pracy tłumacz natyka się na różne sytuacje, które mogą być problematyczne.

Czasem są one natury czysto językowej, innym razem wiążą się z kwestiami odmienności dwóch kultur, a bywa, że skupiają się wokół podjęcia niezwykle ważnej decyzji – pójść drogą dosłowności czy takiego dostosowania treści, aby była ona jak najlepiej zrozumiała i odebrana przez odbiorcę docelowego przy niemal całkowitym zatarciu śladów znamion tekstu oryginalnego i charakterystycznych cech ich autora?

Trochę teorii

A co o problemach związanych z zawodem tłumacza mówi sama teoria tłumaczeń? Wymienia ona cztery rodzaje problemów tłumaczeniowych, mianowicie: problemy językowe, kulturowe, pragmatyczne i tekstowe. Co kryje się pod tymi nazwami?

• I: Problemy językowe wynikają z różnic między językiem źródłowym, a tym docelowym. Języki mają różne struktury gramatyczne, używają różnych wyrażeń idiomatycznych, posługują się innym słownictwem.

• II: Problemy kulturowe biorą się przede wszystkim z kontrastu w wyrażaniu różnych pomysłów i zbliżania się do określonych gatunków tekstowych. Są kultury, między którymi nie ma zbyt znaczących różnic, ale i są takie, gdzie przepaści są tak ogromne, że od tłumacza wymagana jest ogromna wiedza, ale i wysokie umiejętności właściwego i subtelnego poruszania się pomiędzy dosłownością i wiernością, a taką wersją przekładu, która została odpowiednio zaadoptowana do określonego odbiorcy.

• III: Problemy pragmatyczne odnoszą się do wszelkich kwestii związanych z czasem, miejscem i kontekstem.

• IV: Problemy zw. z tekstem. Mogą to być różne innowacje dokonane przez autora tekstu.

Czytaj również:

• Tłumaczenia farmaceutyczne
• Co warto wiedzieć o Google tłumaczu?
• Praca w biurze tłumaczeń czy freelancer – co jest bardziej opłacalne?

Każdy język to inna wizja świata

Prawda jest niestety prosta, trudności biorą się stąd, że każdy język opisuje świat na swój oryginalny sposób. Podczas tłumaczenia wszystkie te różnice wychodzą na światło dzienne.

Problemy niejednoznaczności wywodzą się z strukturalnych i leksykalnych różnic między językami a wielowymiarowymi jednostkami, tj. idiomy i kolokacje. Problemy z gramatyką związane są z konstrukcjami gramatycznymi, które niekoniecznie muszą dać się prosto przełożyć na inny język, aby nie zatracić całego charakteru pierwotnego tekstu. Problemy językowe wiążą się z idiomami i neologizmami, slangiem, poszanowanie konwencji interpunkcyjnych czy właściwym nazewnictwem osób, organizacji i miejsc. Niektóre słowa są po prostu nieprzekładalne, a gdy ktoś w takiej sytuacji mówi o przekładaniu, to tak naprawdę jakby mówił o stwarzaniu czegoś od nowa. Jeszcze czymś innym jest to, że tłumaczom ciężko jest przekazać to samo znaczenie w innym języku – chodzi tutaj o przekładanie prozy, poezji czy piosenek. Tak naprawdę są to przypadki, w których wręcz niemożliwe jest wyrażenie tego samego znaczenia w innym języku.

Najczęstsze problemy, z którymi mierzy się tłumacz

Mamy nadzieję, że po powyższym, krótkim wstępie, nie patrzycie już na pracę tłumacza jako na „prostą robotę” polegającą po prostu na przekładaniu zdania z jednego języka na inny. To o wiele, wiele więcej!

Oczywiście ranga i obszary tłumaczeń są najróżniejsze – od przekładania prostych materiałów informacyjnych, przez teksty z kategorii reklama i marketing, po poważne dokumenty prawnicze czy poufne umowy.

Tak naprawdę nie można stworzyć w pełni kompletnej i rzetelnej listy wszystkich problemów, z którymi może zetknąć się tłumacz, ponieważ zależy to od ogromnej ilości czynników.

Oto kilka z najczęstszych problemów, z którymi mierzy się tłumacz.

Problemy leksykalne i semantyczne

Obejmują alternatywy terminologiczne, neologizmy, luki semantyczne, synonimy kontekstowe i antonimy, semantyczną przyległość i sieci leksykalne.

Leksemy z prostymi i niepowtarzalnymi znaczeniami są marzeniem tłumacza. Wieloznaczne słowa, leksemy o wielu znaczeniach, nie tylko powodują zamieszanie, ale mogą prowadzić do niewłaściwego tłumaczenia, błędnych informacji i kulturowych gaf. Najczęstsze z tych słów są oznaczane jako homofony, homografy i polisemy.

Problemy tego rodzaju najprościej rozwiązać korzystając ze słowników czy konsultując konkretną sytuację z ekspertem.

Problemy gramatyczne

Różnice gramatyczne między dwoma językami mogą być różnego rodzaju, w zależności od języków, ich relacji i odległości, natury zarówno fizycznej, jak i poznawczej. Języki kognitywne nie różnią się zbytnio gramatycznie, chociaż zależą również od fizycznej odległości między regionami językowymi. Języki należące do różnych rodzin językowych, ale dzielące regiony geograficzne mogą mieć pewne cechy związane z procesem konwergencji.

Główne różnice między dwoma językami są związane z różnymi płciami, liczbą, systemami pochodnymi czy czasami. Jedną z głównych różnic gramatycznych między językami są ich systemy płci. Mają też różne systemy genderowe – gramatyczne i naturalne. Niektóre prezentują dwukierunkowy system płci – męski i żeński, podczas gdy inne wyróżniają rodzaj męski, żeński i nijaki.

Te różnice gramatyczne stanowią problem dla tłumacza, ponieważ obejmuje nie tylko analizę różnic, ale także znalezienie dokładnych lub właściwych i przybliżonych odpowiedników w języku docelowym.

Trzeba jednak zaznaczyć, że tłumacz przede wszystkim musi być dobrze obeznany z gramatyką porównawczą dwóch języków związanych z tłumaczeniem oraz podobieństw i odmienności w nich.

Problemy syntaktyczne

Uwaga, trudne słowo syntaktyka. Może zacznijmy od wyjaśnienia, co to w ogóle znaczy.

Syntaktyka to jeden z trzech działów semiotyki, obok semantyki i pragmatyki. Zajmuje się ona badaniem relacji zachodzących między wyrażeniami języka, a które to mają charakter formalny. Stanowi zbiór reguł, które pozwalają na formowanie wyrażeń, a także na ich transformację.

Problemy syntaktyczne mogą pochodzić od syntaktycznych paraleli, retorycznych postaci mowy, tj. np. odwrócenie naturalnego porządku mowy lub anafor, czyli powtórzeń słowa lub segmentu na początku linii lub frazy.

Problemy związane z retoryką

Retoryka to sztuka artystycznej i zarazem perswazyjnej wypowiedzi. Z kolei jako nauka to wiedza o komunikacji słownej, obrazowej i zachowawczej pomiędzy autorem komunikatu a jego odbiorcami. Kwintylian mawiał o niej, że to ars bene dicendi, czyli sztuka pięknego mówienia.

Problemy retoryczne, na które napotyka tłumacz związane są z identyfikacją i odtwarzaniem postaci myśli, chodzi tutaj o takie sprawy, jak: porównanie, metafora, metonimia, synekdocha, oksymoron czy paradoks.

Problemy pragmatyczne

Rodzą się z różnic formalnych i nieformalnych sposobów adresowania za pomocą „ty”, jak również idiomatycznych fraz, powiedzeń, ironii, humoru i sarkazmu.

Problemy kulturowe

Inne kultury nas ciekawią i fascynują. Tymczasem w kontekście omawianego tematu kultura nadaje językowi różne konteksty. Te same słowa przekazywane z jednej kultury do drugiej przybierają nieznacznie lub radykalnie różne znaczenia. Czasami te różnice znaczeniowe reprezentują niewielkie lub wręcz ogromne różnice, które niewłaściwie przetłumaczone mogą spowodować wielkie zamieszanie.

Spójrzmy, istnieje wiele instytucji i praktyk, które są w jednej kulturze, podczas gdy nie ma ich w innych kulturach. Głęboko zakorzenione systemy wierzeń różnią się w zależności od tego, na którą z nich spojrzymy. Każda z tych unikatowych kulturowo skojarzeń jest powiązane ze słowami, które mają określone znaczenie w jednym języku, ale w innym już inne lub całkowicie odbiegające od źródła.

Dobrym przykładem tego, jak delikatna i wymagająca ogromnej wiedzy i wyczucia jest głęboko utrzymane tabu w jednej kulturze, które mogą być całkowicie neutralne w innej. Tłumaczenie musi być wrażliwy na swojego odbiorcę, który czuje, myśli i patrzy na wszystko zupełnie inaczej niż odbiorca tekstu źródłowego. Stąd trzeba wykazać się ogromnym zrozumieniem i świadomością moralności, sposobu myślenia, duchowych wartości czy skojarzeń wywoływanych przez konkretne rzeczy.

Wyzwania, przed którymi staje tłumacz

Co powinien zrobić tłumacz w obliczu tych typowych problemów? Prace tłumaczeniowe wymagają dokładności, rzetelności, skrupulatności. Tłumacz musi być dobrze zorientowany w temacie, którym się zajmuje, mieć dobrą znajomość słownictwa zarówno języka źródłowego, jak i docelowego oraz korzystać ze słowników, tezaurusów i innych podręczników, aby znaleźć odpowiednie terminy. W razie potrzeby powinien sięgać po opinię wybitnych ekspertów i konsultować swoje „niepewności” z osobą lub firmą, dla której pracuje, aby pozyskać możliwie jak najwięcej informacji, które pomogą mu stworzyć najlepszy z możliwych przekładów. Gdy potrzeba, odbywać konsultacje z innymi ludźmi, które obejmują dyskusje na temat użycia i znaczenia słów z dwujęzycznymi osobami przy stole w celu podjęcia decyzji o najlepszych warunkach użytkowania. Czasem warto zastosować wywiady lub kwestionariusze czy wszelkiego rodzaju testy: są używane w celu wyeliminowania problemów związanych z tłumaczeniem. Oczywiście oprócz dużej wiedzy językowej tłumacz powinien swobodnie poruszać się po przestrzeni związanej z językami, którymi się zajmuje. Bardzo często bowiem to właśnie na niuansach czy detalach można „położyć” tłumaczenie.